به گزارش خبرنگار گروه علم و آموزش خوزستان ودر به نقل از ایرنا، علاوه بر این سازمان هواشناسی روز گذشته از شکل گیری توده گردوخاک در کشورهای همسایه غربی و انتقال ذرات به کشور و به دنبال آن کاهش کیفیت هوا و کاهش شعاع دید از اواخر وقت سه‌شنبه ۳۰ فروردین ماه خبر داد. بر اساس این گزارش این توده گردوخاک آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، آذربایجان شرقی، اردبیل و زنجان را دربرمی‌گیرد و از روز چهارشنبه ۳۱ فروردین ماه نیز آذربایجان شرقی، اردبیل، آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، همدان، زنجان، قزوین، البرز، مرکزی، قم و خوزستان درگیر این پدیده خواهند شد.
چالش گردوغبار و ریزگردها چندسالی است که مناطق جنوب غرب و جنوب شرق کشورمان را تحت تاثیر خود قرار داده و دامنه ریزگردها در فروردین ماه امسال علاوه بر مناطق جنوبی و مرکزی حتی استان های شمالی کشور را نیز درگیر کرده است. معضلی که حتی برای رفع آن سال ها است ستادی تحت عنوان “ستاد ملی سیاست گذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار” ایجاد شده است؛ ستادی که در مرداد سال ۱۳۸۸ ایجاد و آیین نامه مربوط به این ستاد نیز در دو نوبت اصلاح و در نهایت برای اجرا در اردیبهشت ماه ۱۴۰۰ توسط هیات وزیران به دستگاه های اجرایی ابلاغ شد.
این ستاد متشکل از ۱۶ وزارتخانه و سازمان با مسوولیت رییس سازمان حفاظت محیط زیست است و دبیرخانه آن در سازمان حفاظت محیط زیست قرار دارد.
اما با وجود اینکه ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار تاکنون اقدامات گسترده ای برای مدیریت این مساله در داخل و پیرامون مرزهای کشور انجام داده است اما به نظر می رسد با گذشت بیش از ۱۲ سال از کار این ستاد نتایج آن برای کشور ملموس نیست و هنوز هم شاهد ورود این میهمان ناخوانده به کشور هستیم.
گفته می شود بین رشته ای و بین دستگاهی بودن این مساله، مدیریت گردوغبار و مبارزه با خشکسالی را سخت کرده است. بر این اساس، با دکتر عباس رنجبر عضو سابق ستاد ملی سیاستگذاری و هماهنگی مدیریت پدیده گردوغبار و عضو هیات علمی پژوهشگاه سازمان هواشناسی و علوم جو در خصوص دلایل بروز ریزگردها و راهکارهای رفع آن به گفت و گو نشسته ایم.
سوال: گردوغبارها چگونه ایجاد می‌شوند؟
پاسخ: هر ساله بخش های وسیعی از مناطق خشک و نیمه خشک جهان به ویژه جنوب غرب آسیا، تحت تاثیر پدیده گردوخاک قرار می گیرند. وضعیت زمین از نظر بافت و نوع خاک، رطوبت خاک، پوشش گیاهی، تأثیر کوهستان، تخریب سرزمین، توسعه ناپایدار، مهار آب‌های سطحی و برداشت بی رویه از آن، ایجاد سدها و انحراف مسیر رودخانه، کم بارشی و خشکسالی و حتی جنگ‌های رخداده در برخی مناطق از عوامل مستقیم مؤثر بر ایجاد پدیده گرد و خاک به شمار می روند.
از اصلی‌ترین عوامل ایجاد این پدیده، وزش بادهای به نسبت شدید روی بیابان‌های دارای شرایط مساعد برای ایجاد گردوخاک است. این عوامل به همراه حرکت صعودی هوای ناشی از سامانه‌های جوی، انتقال به صورت قائم ذرات گرد و خاک معلق به ترازهای بالاتر جو را فراهم می‌کند.
ذرات معلق بر حسب اندازه قطر آنها در لایه‌های به ترتیب از پایین به بالا قرار گرفته و سپس با جریان‌های هوا در آن ترازها به حرکت درآمده و مناطق وسیعی را تحت پوشش قرار می‌دهد. این ذرات همچنین بر حسب اندازه و بزرگی در فواصل مختلف از چشمه تولید ته‌نشین شده و ذرات ریز به فواصل خیلی دور از چشمه‌های تولید می توانند منتقل شوند.
انتقال این ذرات به فواصل دیگر اثرات بسیار مخربی در زمینه های مختلف از جمله بهداشت و سلامت جامعه، حمل و نقل هوانوردی و جاده‌ای، کشاورزی (گاهی اثرات مثبت نیز دارد) و دامداری، اثر متقابل بر پدیده‌های جوی و اقلیم منطقه داشته و گاهی نیز سبب مهاجرت افراد به ویژه متخصصان غیربومی می‌شود.
سوال: کدام یک از کشورهای جهان بیش از همه در معرض گردوغبار هستند؟
پاسخ: امروزه پدیده گردوغبار یکی از مهمترین چالش‌های جهانی بوده و این توفان‌ها همواره مناطق مختلفی از کره زمین از جمله شمال آفریقا، جنوب غرب آمریکا، شمال شرق و جنوب غرب آسیا از جمله کشورهای منطقه خاورمیانه را تحت تأثیر قرار داده و می دهند. دستکم از چندین دهه پیش تاکنون، توفان‌های متعدد در طول هر سال برای کشورهای منطقه خاورمیانه از جمله ایران گزارش شده است. نکته مهم و قابل توجه در رخداد توفان‌های مذکور این است که در چند سال اخیر مشخصه های آن نظیر غلظت، اندازه ذرات معلق در توفان، تداوم دوره زمانی، تعداد دفعات رخداد، وسعت و زمان فعالیت با موارد مشابه قبلی بسیار متفاوت است.
منطقه خاورمیانه بخشی از کمربند گردوغباری است که از صحرای بزرگ آفریقا به غرب و مرکز آسیا کشیده شده است و طی سال های اخیر، گاهی وقوع توفان گردوغبار با تداوم چندین هفته‌ای و غلظت بسیار بالا افزایش پیدا کرده که طی آن مناطق وسیعی از کشور تحت پوشش قرار گرفته و موجب اختلال جدی زندگی مردم شده است.
این شرایط نه تنها عرصه را برای هرگونه فعالیت مفید مردم تنگ کرده، بلکه به دلیل ریز بودن اندازه ذرات معلق در توفان، امکان بروز بیماری های متعدد تنفسی، ریوی، چشمی و پوستی نیز افزایش یافته است.
سوال: آیا مطالعه کاملی در زمینه معضل گردوغبار در ایران انجام شده است؟
پاسخ: پدیده گردوغبار یک رخداد چند وجهی است و مطالعات زیادی از دیدگاه های مختلف در سطح کشور انجام شده است ولی با توجه به جنبه‌ها و ابعاد مختلف این پدیده، همواره نیاز به مطالعات متعدد در این خصوص وجود دارد.
ما خشکسالی های زیادی داشته ایم؛ از سال ۱۹۹۸ تا ۲۰۰۱ یعنی سه سال پیاپی کشور دچار خشکسالی بود، بعد یک خشکسالی شدید دیگر در سال زراعی ۱۳۸۶ -۱۳۸۷ و از تابستان سال ۱۳۸۸ به بعد ما شاهد پدیده گردوغبار در تهران و نیمه غربی کشور بودیم.
در واقع گردوخاکی که ما الان داریم به نوعی پیامد رخداد پدیده خشکسالی در کشور است و در سال هایی که بارش بهاره کم است و در حقیقت پوشش گیاهی رشد ندارد و از بین می رود، گردوغبارهای گسترده ای را در کل کشور شاهد خواهیم بود.
سوال: دلیل اصلی فعال شدن کانون گردوغبار اخیر در کشور چیست؟
پاسخ: علت اصلی گردوغبار فعلی مربوط به خشکسالی دو سال اخیر و ناشی از کانون های خارجی است و باید اطلاع رسانی و تمهیدات بیشتری اندیشیده می شد و حتی انتظار داریم که در فصل تابستان دوباره آتش سوزی جنگل ها از جمله زاگرس افرایش داشته باشد هرچند ممکن است بارندگی داشته باشیم اما جنگل های زاگرس به شدت در معرض خطر و نابودی هستند و اینها همه پیامد خشکسالی است.
یکی از مهمترین دلایل اصلی فعال شدن کانون‌های گردوغبار رخداد خشکسالی و وجود شرایط هواشناسی برای ایجاد وزش بادهای به نسبت شدید روی کانون ها است، اما بطور کلی دلایل اصلی فعال شدن کانون‌ها از سه دیدگاه زیر قابل بحث است که شامل رخداد خشکسالی، شرایط هواشناسی و تغییرات اقلیمی، توسعه ناپایدار، تخریب سرزمین و بهره‌وری از منابع طبیعی بیش از توان اقلیمی و عدم توجه به مدیریت بهینه و عدم تغییر رویکر از مدیریت بحران به مدیریت ریسک است.
شاید مهمترین وظیفه سازمان هواشناسی بخش پیش آگاهی های خشکسالی بوده است که واقعا باید آنها با توجه به اینکه بهمن و اسفندماه سال گذشته خشکی وحشتناکی مواجه بودیم و تا به امروز هم ادامه داشته است، پیش بینی لازم و اطلاع رسانی می کردند.
پدیده گردوغبار طی یکی دو ماه آینده خوزستان و جنوب غرب ایران را باشدت بیشتری تحت تاثیر خود قرار می دهد، البته سال ۱۳۸۸ تا خردادماه نیز در تهران درگیر گرد و غبار بودیم لذا ما تا خرداد درگیر این هستیم بعد از آن به جنوب غربی ایران می رود.
در بهمن ماه سال ۱۳۹۳ به همین شکل بود که بارش نداشتیم و شرایط خشکسالی را برای ما ایجاد می کرد؛ بنابراین به نوعی گردوغبارها پیامد خشکسالی است و در این نوع گردوغبارها که پیامد خشکسالی است شرایط رطوبتی سطح خاک و میزان پوشش گیاهی در کشور بسیار می تواند تاثیرگذار باشد.
سوال: منشاء اصلی خارجی و داخلی و همچنین عوامل بروز این گردوغبارها کدامند؟
پاسخ: عوامل اصلی رخداد این پدیده و منشاء اصلی این توفان های گسترده و شدید که بسیاری از استان های کشور را تحت تاثیر قرار می دهد، بیشتر نواحی شمال شرق سوریه و شمالی عراق به ویژه منطقه بین‌النهرین است که شرایط مناسبی برای تشکیل گردوغبار در این نواحی و انتقال آن به بخش‌های وسیعی از ایران را فراهم کرد.
به عبارت دیگر می‌توان گفت که در گذشته چشمه‌های تولید گردوغبار، بیشتر در نواحی جنوب عراق، بخش‌هایی از اردن، کویت و شمال عربستان بوده که اغلب با بادهای جنوب غربی و یا شمال غربی بخش‌هایی از جنوب غرب کشور را تحت تأثیر گرد و غبار قرار می‌داده اما اکنون با توسعه و ایجاد چشمه‌ها در شمال عراق و شمال شرق سوریه، بخش وسیعی از کشور از جمله نیمه غربی و نواحی مرکزی ایران با شدت و بسامد و ماندگاری بیشتر تحت تأثیر این پدیده قرار می‌گیرند.
سه عامل که مهترین علل محسوب می شوند شامل وجود خاک‌های نرم و رسی در منطقه فوق، رخداد خشکسالی شدید و گسترده و شرایط هواشناختی با توجه به اینکه این مناطق در عرض‌های شمالی‌تر نسبت به مناطق قبلی قرار گرفته‌اند برای تولید گردوخاک مساعدتر است.
ابعاد پدیده و کانال های گردوغبار ما بسیار وسیع است و واقعا انتظار ایجاد کردن برای مردم که ما می توانیم اینها را مهار کنیم کاملا اشتباه است. چراکه اگر شرایط جوی فعال باشد آنچنان مساحت کانون ها زیاد است که برای یک دوره ۲۰ ساله شاید نتوان آن را مهار کرد، در نتیجه یک بخش کوچکی که مهار می شود مربوط به یک دوره محدود خواهد بود و بعد از چند سال مجددا فعال می شود.
سوال: ستاد مقابله با پدیده گردوغبار در مجاب کردن کشورهای همسایه برای مدیریت کانون های گردوغبار چه اقداماتی داشته است؟
تا آنجا که اطلاع دارم چندین توافق نامه در قالب همین کارگروه ستاد ملی مقابله با گردوغبار که محیط زیست متولی آن است شکل گرفته و ما حتی چندین سفر به کشورهای همسایه از جمله عراق و ترکیه داشتیم این پیگیری ها انجام شد.
چراکه بخشی از اهداف این سفرها این بود که دست اندرکاران محیط زیست کشورهای همسایه ایران را مجاب کنیم که مراکز و کانون هایی بسیار مهمی مثل حوزه بین النهرین و استان های الانبار و صلاح الدین عراق و قسمتی از شمال شرق سوریه که ایران بخصوص مناطق جنوب غرب و غرب کشور از جمله خوزستان، ایلام و کرمانشاه را تحت تاثیر خود قرار داده است، مدیریت شوند.
اگر آنها مقداری مدیریت کنند، گردوغبارهای گسترده کمتر خواهد شد، چراکه بخشی از این گردوغبار توسط یکسری بادها تحت عنوان بادهای شمال که در اواخر بهار و اوایل تابستان می وزد به خوزستان و ایلام و جنوب کرمانشاه و به مناطق پایین تر منتقل می شود.
یک حالت هایی هم شرایط هواشناسی اینطور هست که این گردوغبارها را از زاگرس عبور می دهد و مناطق بیشتری از کشور را حتی در مرکز و شمال درگیر می کند.
سوال: سدسازی های گسترده در ترکیه و عراق در بروز پدیده گردوغبار در منطقه چه تاثیری داشته است؟
پاسخ: کشورمان ایران در یک منطقه نیمه خشک و حساس واقع شده است و فعالیت سدسازی ترکیه می تواند به دلیل کاهش دبی رودخانه دجله و فرات روی رطوبت خاک مناطق بین النهرین تاثیرگذار باشد و این مساله بحران کم آبی و خشکسالی را در منطقه به دنبال داشته است.
ضمن اینکه جنگ هایی که در عراق و سوریه اتفاق افتاده در کنار رها سازی زمین های کشاورزی آنهم در سال هایی که منطقه با خشکسالی مواجه است در فعال شدن کانون های ریزگردها تاثیرگذار بوده اند.
اما مهمترین بخش این حوزه مدیریت مخاطرات محیطی و طبیعی و سرزمینی تحت شرایط تغییر اقلیم است، چراکه منطقه ما گرایش به خشکی دارد و در این شرایط شدت باد که باعث ایجاد گردوغبار و ریزگردها می شوند، افزایش می یابد.
بروز خشکسالی و به دنبال آن گردوغبار و عدم مدیریت صحیح آب، خاک و هوا در کشور، پیامدهای مختلفی بخصوص در مناطق مرزی کشور داشته است که علاوه بر مهاجرت و بیکاری، اختلافات مردمی نیز در این مناطق برای بهره برداری از آب به دنبال داشته است.
البته ایران در سال ۱۳۹۱ و در کنفرانسی که برگزار کردیم قرار بود با همکاری با دپارتمان طوفان و گردو خاک سازمان جهانی هواشناسی مدیریت پایش و هشدار گردوغبار آسیا را عهده دار شود، که عدم همکاری ترکیه و چالش های دیگری همچون جنگ در منطقه و حضور داعش این مساله را به حاشیه برد.
قرار بود یک مرکز (هاب) منطقه ای برای پایش و مهار کانون های گردوغبار در منطقه غرب آسیا و در ایران ایجاد شود و ظرفیت کشورها همه برای مبارزه با گردوغبار و همچنین هشدار به موقع تجمیع شود. به عنوان مثال خود مردم عراق از میزان خسارات انسانی، اقتصادی و اجتماعی سالانه این گردوغبارها آگاه شوند که این کار نشد.
در حال حاضر الان دو هاب وجود دارد که یکی شمال آفریقا که در شهر بارسلونا مستقر است و دیگری سوپر کامپیوتر شرق آسیا که در کشور چین مستقر است.
ضمن اینکه درکنار این مسائل، زمین های کشاورزی رهاشده در کشورهای عراق و سوریه، سدسازی های گسترده در عراق و تخریب سرزمینی مثل کشت دیم در کشورمان در بروز پدیده گردوغبار به شدت تاثیرگذار است.
سوال: مهمترین و اساسی ترین راهبرد برای مهار و مقابله با گردوغبارها کدام است؟
پاسخ: مهمترین و اساسی ترین راهبرد برای مهار و مقابله با گردوغبارها، مدیریت جامع سرزمین بر اساس توان اقلیمی تحت شرایط گرمایش جهانی و تعیین دقیق معیارهای کانون گردوخاک سازوکارهای حاکم بر فعالیت کانونی، آستانه ایجاد و شدت فعالیت گردوغباری (شدید، متوسط و کم)، مساحت منطقه، حوضه نفوذ (ملی و منطقه‌ای)، وضعیت اقلیمی، قابلیت مدیریت و اندازه گیری فعالیت‌های آتی، توان پایش زیست محیطی، ذی نفعان (ملی و منطقه‌ای) و مسائل جمعیتی، اقتصادی و اجتماعی است.
با توجه به اینکه بخش عمده ای از این گردوغبارها منشاء خارجی دارد که نیاز به همکاری‌های منطقه‌ای و بین المللی می باشد اما برای مواجه با این موردها، بحث مدیریت ریسک و کاهش آسیب پذیری بر اساس هشدارهای سریع و بهنگام است.
استفاده بر اساس توان اقلیمی بحث بسیار مهمی است چراکه منطقه ما یک از یک توان اقلیمی ویژه برخوردار است، متوسط بارش ما ۲۳۰ میلیمتر است، توان پاسخگویی این منطقه برای پرورش دام زیاد مناسب نیست. اگر بیشتر کردیم می شود تخریب سرزمین و اگر فصل کشت گندم را اضافه کردیم یعنی تخریب سرزمین کرده ایم.
سوال: سریع‌ترین راه جلوگیری از تولید گردوغبارها چیست؟
پاسخ: بطور کلی مهمترین روش جلوگیری آلودگی هوا و تولید ذرات معلق گرد و غبار، کنترل منابع آلاینده‌ها و کانون های بحرانی است.
با توجه به وسعت و ابعاد کانون های بحرانی در مناطق خشک، مهار این کانون ها زمانبر و اغلب مشکل است؛ بنابراین ابتدا باید کانون های داخلی و خارجی گردوغبار، اولویت بندی شده و سپس بر اساس روش های سازگار با محیط زیست، مدیریت و مهار آنها در دستور کار قرار گیرد.
مدیریت کانون های گردوغبار خارجی نیازمند پیگیری جدی وزارت امور خارجه و سازمان حفاظت محیط زیست با کشورهای هدف و مجامع بین المللی است.
البته بخشی از این کانون های گرد و غبار که مربوط به حوزه بین النهرین است و از رطوبت مناسب برخوردار است می توان در یک همکاری منطقه ای با توسعه درختکاری مدیریت کرد.
سوال: آیا می‌توان از وقوع توفان‌های گردوغباری مطلع شد؟
پاسخ: بله، در حال حاضر بر اساس سامانه‌های مدلسازی عددی، رخداد گردوغبار و مقدار غلظت آن از چند روز قبل، قابل پیش بینی است.
سوال: اجرای برنامه‌های کوتاه مدت و بلندمدت مقابله با گردوغبار تا چه میزان عملیاتی شده است؟
پاسخ: به دلیل اینکه این پدیده چند وجهی و چند وظیفه ای است، لذا یک دستگاه بتنهایی نمی تواند آن را انجام دهد و بنظر می رسد یکی از دلایل اصلی ایجاد ستاد مقابله با گرد و غبار با حضور وزراتخانه ها و دستگاههای مختلف همین امر بوده است.
تا آنجایی که بنده اطلاع دارم طی سال‌های اخیر، اقدامات خوبی انجام شده است، اما نمی توان انتظار داشت که این مسئله در کوتاه مدت حل شود و نیاز به برنامه جامع و طولانی مدت دارد.
کارگروه ستاد مقابله با گردو غبار سال گذشته در جلسه ای همچنین اعضای کارگروه با توجه به حجم کاری بالا و تعدد اعضای جلسه خواستار تخصصی تر شدن جلسات در قالب گروه های کاری تخصصی شدند. بر این اساس پیشنهاد شد سه گروه کاری تخصصی با عنوان گروه کاری مطالعات، پژوهش و اطلاع رسانی، گروه کاری فنی- اجرایی و گروه کاری بین الملل به منظور پیشبرد اهداف تخصصی آیین نامه تشکیل و تکالیف دستگاه ها در هر گروه کاری ساماندهی و تعیین شود
با توجه به عضویت سابق شما در این ستاد نقاط قوت و ضعف این مجموعه چیست؟
پاسخ: از جمله نقاط قوت این کارگروه ها می توان به بررسی تخصصی موضوع از جنبه های مختلف اشاره کرد که سبب می شود تا برنامه ها و مواردی که قابلیت اجرایی دارند مصوب شود.
از جمله نقاط ضعف، تغییر رویکردها در مدیریت های کلان و عدم تضمین برای اجرای برنامه های مصوب توسط تیم های کارشناسی است. بطور کلی در سطح کلان موضوع توجه لازم به مدیریت ریسک و آینده نگری کمتر صورت می گیرد و اغلب به این موضوع، بصورت مقطعی و از دیدگاه مدیریت بحران مورد بررسی قرار می گیرد.
البته چند سال پیش آمدند در ستاد ملی مقابله با گردو خاک آمدند یکسری تغییرات در آیین نامه ایجاد کردند و برنامه ای پنج ساله و سه ساله گرفته شد، اما بسیاری از برنامه های آن انجام نشد که این هم ناشی از عدم حمایت مالی و همچنین عدم حمایت دستگاه ها بود.
بخش مدیریت و تدوین برنامه بسیار مهم است، برنامه ای که قائم به فرد نباشد و این می تواند توسط مجلس ابلاغ شود که با تغییر مدیر اجرایی نیز ادامه پیدا کند.
سوال: برای مهار گردوغبارها در حوزه سیاست خارجی نیازمند چه اقدامات مهمی در منطقه هستیم؟
پاسخ: مهار کانون های گردوخاک یک موضوع علمی و اجرایی است اما اینکه این موضوع چگونه در حوزه سیاست خارجی باید به شکلی پیگیری شود تا اهمیت موضوع، علاقمندی، اعتماد و عزم طرفین برای انجام آن فراهم شود.
اما مهمترین بخش این حوزه مدیریت مخاطرات محیطی و طبیعی و سرزمینی تحت شرایط تغییر اقلیم است چراکه منطقه ما گرایش به خشکی شدن دارد و هنگامی که خشک می شود شدت باد نیز افزایش می یابد. چون منشاء ۸۰ درصد این گردو غبار ها ناشی از خشکسالی است و ما در سال هایی که ترسالی داشته ایم اینگونه تنش ها بسیار کم بوده است.
مشکل ما بحث کمبود آب و مدیریت بهینه آب و آمایش سرزمین یا مدیریت سرزمین است، ما نمی توانیم صادر کننده گندم یا نمی توانیم صیفی جات بکاریم و جایی که آب نداره یا کشت دیم داشته باشیم اینها باید واقعا مدیریت هوشمند شوند و بحث الگوی کشت مورد توجه جدی قرار گیرد.
اینها مسالی هستند که باید به صورت جدی به آن پرداخته شود، یک ستاد گردوغبار به تنهایی نمی تواند به وزارت کشاورزی حکم کند که شما کشت دیم نداشته باشید یا در عراق یا سوریه را ملزم به همکاری کند لذا باید وزارت امور خارجه باشد و هواشناسی و محیط زیست و این یک مساله بین رشته ای و بین دستگاهی است که کار را سخت کرده است.
سوال: نقش شرکت های دانش بنیان در مهار گردوغبارها و خشکسالی چیست؟
پاسخ: نقش شرکت های دانش بنیان در توسعه فناوری بسیار بارز می تواند باشد اما موضوع مهار گردوغبار و خشکسالی علاوه بر اینکه نیاز به توسعه و استفاده از فناوری ها و محصولات شرکت های دانش بنیان دارد، بخش حاکمیتی آن نیز قابل توجه است.
مردم می تواند نقش موثری در مدیریت کانون های گردوغبار و محیط زیست داشته باشند که نیاز به فرهنگ سازی و همکاری موثر همه مردم به ویژه جوامع محلی در این خصوص است.
